I.
3 Ağustos 1914 günü Birinci Dünya Savaşı ilan edildiğinde André Breton, kendini savunacak geçici bir mevzi kazıvermişti avucuna: Arthur Rimbaud. Şaşkınlığı ve büyülenmişliği onu bu mevzinin gerisine daha da gömdü.
Paul Valéry ile tanışalı çok olmamıştı. Ertesi yıl Apollanaire’e ilk mektubunu yazdı. 1916 Temmuz’unda psikanaliz ile ciddi olarak uğraşmaya başladı. Savaş sırasında hastanelerde Vaché, Aragon gibi ortak yazgının cephelere sürüklediği ve yine bir başka ortak yazgıyı birlikte sürdüreceği kişilerle tanıştı. Aragon ile geceleri uzun uzun yüksek sesle Maldoror’un Şarkıları’nı okudular. İzin için cepheden dönüşlerde Reverdy ve Apollinaire ile tanıştı Breton. Ateşkese bir kaç gün kala Apollinaire’e son ziyaretini yaptı.
Savaş bir yandan her şeyi alt üst ederken Breton'un gözünde mantığın, bilincin, görece gerçekliğin ve daha birçok değerin ipini de çekmişti. Mutlak gerçekliğe ulaşmak için yalnızca kendi ipine sarılması gerektiğini anladı. Aragon, Soupault ve daha sonra Eluard’ı yanına katarak Littérature dergisini kurdu. Derginin ikinci sayısında Ulusal Kitaplık’a giderek kendi el yazısıyla temize çektiği, Lautréamont’un ilk cümlesinde yüzyılın şiirsel sızlanmalarını safsata olarak nitelediği Poésies-I’i yayımladı. Soupault ile birlikte bu arada otomatik yazıyı geliştirmeye başladı. Littérature'ün 13. sayısında, o sıralarda iyiden iyiye azıtmaya başlayan dadacılığın 28 manifestosunu bastı. Savaş ortasında, 20 yıl aradan sonra yazdığı La Jeune Parque ile Breton’u düş kırıklığına uğratmış olan Valéry, Gallimard’da ve gözleri artık iyi görmeyen Proust’un yanında ona iş buldu. 1920 yılının Haziran ayında otomatik yazının ilk çocuğu olan Les Champs Magnétiques yayınlandı. Klasik üslubun tersine, bu kez son sayfada Soupault ile birlikte bu kitabı, önceki yıl aşırı dozda uyuşturucu alarak intihar eden Jacques Vaché’ye adamışlardı.
Nerval’in kullandığı suparnaturaliste sözcüğü aslında Breton’un tek adayıydı. Ancak Apollinaire’in erken ölümünden olacak, onun bir yazısında geçen surréaliste sözcüğünü kullanmaya karar verdiler. Breton 1924 yılının Ekim ayı ortalarına doğru 1. Sürrealist Manifesto’yu yayımladı. Aralık ayında Naville ve Péret’nin yönetiminde La Révolution Surréaliste yayımlanmaya başladı. Bu derginin 4. sayısında Breton Sürrealizm ve Resim adlı incelemesinin ilk yazısını yayımladı. Bu dönemlerde çeşitli şair ve yazarları ti’ye alma, onlara hakaretler yağdırma eylemleri yoğundu. Komünist Parti’ye üye olduğu yıl, Valéry de bu kopuşların suskun olanından payını almıştı. 1930 yılının Ocak ayında, Breton’un daha önceleri hareketten çıkardığı birçok şair Leziz Bir Ceset adlı yergiyle ona karşılık verdiler. Haziran ayında Breton 2. Sürrealist Manifesto'yu yayımladı.
1935 yılında Paris’te kültürün savunulması üzerine bir kongreye katılan İlya Ehrenburg’u sürrealistlerin sövgücüsü olarak suçlayan Breton’a aynı kongrede söz hakkı tanınmaması karşısında, onun konuşmasını okuyan Eluard, sözlerini güçlükle dinletebilmişti. Kasım ayında Breton, Sürrealizmin Politik Durumu’nu yayımladı. Ertesi yıl Londra’da Uluslararası Sürrealizm Sergisi açıldı. 1938 yılı ortasında Breton, Meksika’da sürgünde bulunan Troçki’nin yanına gitti. Orada Bağımsız Bir Devrimci Sanat İçin adlı ortak manifestoya imza attı. Ertesi yıl patlak veren İkinci Dünya Savaşı’nın ilk günlerinde üniforma altında Pascal’i, Lautréamont’u, Rimbaud’yu ve Tinin Görüngübilimi’ni okudu. 1941 yılının Eylül ayında Amerika’ya geçti. Savaştan sonra Paris’e döndü. 1952’de iki ay boyunca André Parinaud ile birlikte daha sonra kitaplaşacak olan radyo konuşmalarını yaptı. 1956’da solcu gazetecileri takibe alan polisleri protesto mitinginde söylev verdi. 1960 yılında Cezayir Savaşı sırasında Fransız askerlerinin çağrılara uymama hakkını savunan 121’ler bildirgesine imza attı. Ertesi yıl yeni sürrealist dergi La Bréche’ i yönetmey başladı. 1966 yılı başında başlayan akciğer hastalığı yıl boyunca sürdü ve 28 Eylül sabahı Lariboisiére Hastanesi’nde öldü.
Breton üzerine, bu birbirinden uzak referans, bilgi ve olayları otomatik serpiştirilmesinden sonra daha ne yazılabilir? Onun ilk başlarda bir büyücü çırağı olduğu... Savaş sırasında anarşist hayallerle düşüp kalkan biri; en çok borçlu olduğu kişinin eski dostu Jacques Vaché olduğunu itiraf eden olduğu... Çevresinde mefistolar arayan bir Faust olduğu... Hayatının sonuna kadar, ilk başta büyük kavgalarla, eylem ve kopuşlarla kurduğu devrimci bir hareketin; geniş halk zemini, ideolojik ve politik yaygınlık ve arka plana oturtulamayan bir hareketin devrimsiz devrimcisi olduğu ve bu kaleyi hayatının sonuna kadar hiç bir yola sapmadan savunduğu. Gerçek zihinsel terör ve anarşinin, Marx’ ın ve Rimbaud’ nun savları arasında bir yerde konakladığı.
1930 yılında, Dali’ nin 6*4’lük bir kağıda Breton için amblem olarak çizdiği desen, hem bir karıncayiyeni hem de ressamın 1929’da yaptığı Le Grand Masturbateur adlı tablosunu andırıyordu. Amblemin üzerindeki hayvan deseninin uzun diline André Breton Karıncayiyen yazmıştı Dali.
1988 yılının Mayıs ayında, ünlü La Pléiade dizisine Eluard’dan sonra ikinci olarak giren sürrealist unvanına erişti Breton. Dizinin bu kitabını yayına hazırlayan Marguerite Bonnet’ye göre karıncayiyen imgesi Breton’un temel şiir tutumunu ele veriyor. Bu imge aynı zamanda varlıklar ve şeyler karşısında bir bekleyişin de habercisi. Akıl, bir karınca yiyen gibi ağzı açık kaldıkça, varoluşun aydınlattığı bütün belirtiler, varlıklar ve şeyler karşısında uyarılmış bekleyişin kapısından içeri giriverecekler. Karıncayiyenin ağzına yuvarlanan sinekler, böcekler, karıncalar gibi.
Bu imgeyle, Breton’ un evren karşısındaki şiir tutumunun temel verileri de açıklanmış oluyor bir yerde: Bize ne gelirse gelsin, görkemli ve göz kamaştırıcı olan bekleyişin ta kendisi. Ya da “gelmeyen gelmez, esas olan bekleyiştir.” (L’Amour Fou).
Otomatik yazıyla dünya düzeninin yenilenmiş bir görüntüsünü yakalamaya çalışan Breton’un üstgerçekliğe tutunma çabasıyla derinleşen felsefi arka planlı hareketi, yüzyılın en büyük sanat hareketi olarak da kalmış görünse, gerçekte, dünyanın devrim tarihinde, içinde en çok soru işaretini barındıran ve bir o kadar da saydamlığa, yeni evrensel tutumlara yer bırakan bir devrim hareketi olarak yerini almıştır. Duyu tacirlerine, yurtsuz göçerlere, içe bakan gündöndülere düşen, bu hareketin geleceğine, hiçbir yere düşülmeyeceğini bile bile geleneksel bir tutum refleksiyle tutunmaktır.
II.
Marx için dünyayı dönüştürmek, Rimbaud içinse dünyayı değiştirmek olan iki parolayı bir bütün içinde eritmeye çalışan sürrealistlerin başında gelir André Breton. Kimi zaman hiç de umut vermeyen bu karşıtları birleştirme ve ruh-gövde zincirinin her iki ucunu bir arada tutma çabasını ondan daha iyi kimse canlı tutamadı. Belki bugün bile.
Yaşamı ve eylemi, bugün boşuna çırpınan bir çabayla çevriliyor André Breton’un. Yakın geçmişin bütün aykırı atılımlarının düş kırıklıklarında boğulduğu bu yıllarda Jean-Jacques Brochier’nin Breton önünde bir kez daha bu denli eğilmesinin bir anlamı yok muydu? Gerçi Brochier bunu, Breton’un La Pléiade’a girişinin anısına hazırlamış olan Magazine Littéraire’in özel bir sayısında, 1988’de yazıyordu. O günden bu yana Breton kuşkusuz, Julien Gracq’ ın deyişiyle “çağdaşlarından daha fazla olmak üzere düşünce dünyasını manyetik alana yeniden çevirme” katkısını sürdürdü.
Şiiri sadece ayrıcalıklı bir yazı türü olarak görmekle kalmayıp her şeyden önce yaşamı değiştirecek bir tavır ve tutum olarak ele aldı André Breton. Öyle ki bazı yol arkadaşları, devrimci kavgayı şiirin pratik görünüşlerinden biri olarak görme yolunda bir cesaret de buldular bu tavırda. Bu da karışıklıklara neden olmuyor değildi. Fakat Breton, kim bilir hangi noktaya kadar bu tavır-pratik karmaşıklığının mimarı olmadı mı? Zira, 1930’da yayımlanan ikinci manifestoda sözü geçen şiirsel eylemin en basit sürrealist eylem olarak açıklandığı anımsanırsa karmaşıklığın yarattığı bulanıklık giderilebilirdi. Sürrealist devrimin kurucuları, programı sivil savaş olarak adlandırılan resmi bir devrimci örgütü ayağa kaldırmak istiyorlardı. Öyle ki otuzlu yıllarda, Devrimin Hizmetinde Sürrealizm adlı dergi çevresinde toplananların ilk toplu etkinlikleri din, savaş ve sömürgeciliğe karşıydı. José Pierreéin de sözünü ettiği gibi “siyasi partiden çok üç-beş kişilik bir terörist grup oluşturma girişimi denilebilecek bir kalkışmanın sürekliliği gözardı edildiğinde sürrealizmden bir şey anlamak olanaksızlaşacaktır.”
Gerçekte André Breton otomatik yazıyı silah olarak kullanan “leziz ceset” lerle çarpışan, kolajı da deneyen bir doğrudan eylemin – buna şiirsel eylem de denebilir – elebaşısıdır.
Breton’un devrimci bir sanatı öngören sürrealizmin kuramcısı olması bugün ne anlama geliyor?
Eluard ve Aragon’ a kıyasla, her zaman seçkincilik adına açık beğeni sergilemiş olan André Breton, hiçbir zaman “popüler” bir şair olmadı. Ne bir özgürlük şiirinin çok bilinen şairi olarak kutsandı ne de “mutlu aşk” ların kollayıcısı olarak dillere düştü. Ülkemizde de şiir çevirisi bağlamında belirli bir Eluard, Aragon ve (Breton’ la nicel olarak aynı yazgıyı paylaşsa da Türkiye’ ye gelerek Garipçilerle görüşme fırsatı bulan şair olarak bilinir) Soupault sıralaması vardır. Sürrealizmin ilk dört atlısı ve ayağı sayabileceğimiz bu dörtlü için Türkçe’ de Breton dördüncü sırayı bile zor almaktadır. Bu elde olmayan başarısızlığı Breton’ un yapıtındaki seçkincilikte aramak doğrudur. 1917 yılının bir bahar günü, Apollinaire’in, Breton’u Soupault’ya takdimi ve “dost olmanız gerekir” sözüyle başlayan yolculuğun kilit adamının, kaçınılmaz dostlarının yapıtlarına ve geleceklerine karşın neden “popüler” şair olmadığı, Marguerite Bonnet’nin hazırladığı iki Breton cildi olarak La Pléiade dizisinde yatıyor.
Claudel’e göre, sürrealizmden bilmeyerek de olsa spermlerini esirgemeyen Lautréamont ve Rimbaud; Fransız şiirine söz otomanizmini yerleştiren Corbiére; mutlak başına buyrukluğuyla Germain Nouveau; en güzel bir kaç şiirinin tam ortasına bir tabancanın dönük olduğu Charles Cros; modern adı verilen şiirin tek gerçek habercisi Saint-Pol Roux; sembolist şiir ve sonrası arasındaki ilişkiyi ele veren Paul Valéry, Breton için, sembolist şiirden en iyi yanı çekip almak ve bu modernliğin düşçü biçimi olarak sunmak yolunda önemli etki noktalarıydı. Sürrealistler ve özellikle André Breton, yüzyıl sonu şiirini bir dikiş makinasıyla şemsiyenin karşı karşıya geldiği masaya yatırmışlardır. Masa üstündeki bu şaşırtıcı yüz yüzelik, Valéry’ ye göre şiirsel yaratının en temel unsurlarından biriydi.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder